علوم قرآن

الهیات ومعارف اسلامی

گرایش علوم قرآن و حدیث

تاریخ گذاری سوره آل عمران

 

استاد:

جناب دکتر آقای دکترنکو نام

دانشجویان:

اکرم ده پهلوان      و      نیره حمیدی فرد

 

 

درس علوم قرآنی (3)

کارشناسی ارشد

 

 

زمستان 86

مقدمه

یکی از مباحث مورد توجه دربحث تاریخ قرآن، تاریخ گذاری سوره های آن-به معنی تعیین تاریخ نزول هر سوره-است که دستیابی به آن ما را تا حد زیادی به اهداف سوره‌های آن نزدیک می کند.از جمله سوره های قرآن،سوره آل عمران است که تاریخ گذاری آن هدف مورد نظر ما(خانم ده پهلوان و حمیدی فرد در این تحقیق است .

سوره آل عمران از جمله سوره های است که اشاره به رخدادهای زمانمند با فاصله زمانی طولانی دارد. با پذیرش این اصل که واحدهای نزول یک سوره نمی تواند فاصله زمانی زیادی از هم داشته باشد ،لذا تعیین تاریخ نزول این سوره با مشکل مواجه می شود تا آنجا که آیاتی که اشاره به جنگ بدر واحد و حمراء الاسد دارند مربوط به قرنهای 2 و 3 می‌باشند و آیاتی که ناظر به واقعه مباهله اند نشان می دهد ان حادثه در سال 9یا10 هجری به وقوع پیوسته، لذا باید آن واحد نزول را درآن زمان یا قریب به آن تاریخ گذاری کرد،در این مختصر سعی بر آن بوده که ضمن پاسخگویی به سوالات مطرح شده راه حلی در این زمینه ارائه شود.

وجه تسمیه سوره: تسمیه آل عمران از مشهور ترین اسمای آن است و مراد از عمران ،پدر مریم (مادر عیسی(ع)) است . اسمای دیگری هم دارد مثل «الطیبة»، «الزهراء» (به این دلیل که از آنچه بر اهل نجران ملتبس شده بود پرده بر می دارد."امان"(برای آنکه هر کس بر آن تمسک کند از اشنباه در امان می‌ماند)."مجادله"(برای آن که بیش از80 آیه آن در باب مجادله با اهل نجران است )

سوال 1-آیا سوره نزول معنی دارد یا تدریجی؛در صورت تدریجی بودن چند واحد نزول دارد؟

سوال 1-آیا سوره نزول دفعی دارد یا تدریجی:در صورت تدریجی بودن چند واحد نزول دارد؟

سوره تدریجی النزول است و مشتمل بر 4 واحد نزول می باشد؛30-1، 161-30، 90-161، 200-190 با این توضیح که آیات ابتدای سوره حول مضامین خدا شناسی می‌باشد  که از طریق کتب آسمانی به مردم ابلاغ شده و به تبع آن استطراداً بحپ از مو منین به کتاب خدا و کافران مطرح می‌شود تا آنجا که در آیه 12 (قد کان لکم آیه فی...)از یک میدان قتال میان کافران و مومنان سخن می رود که بنا بر روایاتی اسباب نزول اشاره به جنگ بدر دارد (تسهیل الوصول الی معرفة اسباب النزول، خالد عبد الرحمن العک،ص 67-اسباب النزول نیشابوری ص 81-زاد المسیر ج 1ص 356) تا آیه 30 مضمون تامی را افاده می کند و بعد از آن شرو ع به ذکر سرنوشت انبیای سلف می کند که جریان مریم و عیسی و زکریا(علیهم السلام) را در پی دارد، بنابراین می توان 30 آیه نخست را با توجه به انفصال لفظی و محتوایی از مابقی سوره یک واحد نزول جدا گانه به حساب آورد، در ادامه با آغاز سیر نبوت پیامبران چون آدم و آل ابراهیم و آل عمران روند آیات به سمت و سوی حضرت مریم و مسیح (ع)پیش رفته و به تدریج متعرض اهل کتاب می شود .

در ادامه بین آیات ارتباط محتوایی همچنان بر قرار است تا آیه 161(و ما کان لنبی ان یَغُلَّ...)که ظاهراً انقطاع لفظی پیش می آید ،چرا که و او در این جا و او استیناف است! از آیه 161تا190 هم ارتباط وجود دارد اما در آیه 190دوباره انقطاع لفظی پیش می آید گر چه از این آیه تا آیه200 نتیجه گیری از بیان حال مؤمنین ،مشرکین و اهل کتاب است.

سوال 2- آیا سوره مورد نظر مکی است یا مدنی؟

اکثر مفسران بر مدنی بودن همه آیات آن اتفاق نظر دارند و در موردتعداد آیات آن: آن را دارای 200آیه و بعضی  یکی کمتر می‌دانند. (طبرسی در مجمع و نقل اجماع المفسرین علی ذلک و کذلک ذکر آخرون کالمجدد فی فتح البیان ج2 ص 72- المجاهلة فی الکتاب و السنة أو معجزه الحوار ،محمد صالح القشبعی ،ص7)

سوال 3- آیا اشاره یا تصریح به رخداد زمانمند در سوره وجود دارد؟

بله.

تصریع به رخداد زمانمند در آیه(و لقد نصر کم الله ببدر و انتم اذله ....) 123 آل عمران   تصریح به واقعه جنگ بدر شده  است. اما اشاره به رخداد زمانمند در این سوره بسیار است از جمله 3-1- اشاره به غزوه احد آیات 122،121 ،128و152و171آل عمران. واقدی گوید :از ابوالمسور بن مخرمه نقل کردند که به عبدالرحمن بن عون گفته است درباره جنگ احد برای ما روایت کن، عبدالرحمن در پاسخ گفته است: ای برادرزاده از آیه120 آل عمران به بعد را بخوان چنان خواهد بود که گویی همراه ما بوده‌ای (مغازی،واقدی،ترجمه فارسی ج 1،ص230)برخی گفته اند حق تعالی 60آیه از آل عمران را در احوال غزوه احد فرستاد(سیرت رسول الله ج 2ص 694)

3-2-غزوه حمراء الاسد (والذین استجابو لله و الرسول من بعد ما اصابهم القرح...)آیات 172و173و174 آل عمران در پایان جنگ احد ،لشکر فاتح ابوسفیان بعد از پیروزی به سرعت راه مکه را در پیش گرفتند، هنگامی که به سرزمین «روحاء» رسیدند از کار خود سخت پشیمان شدند و تصمیم با مراجعهت به مدینه و نابود کردن باقیمانده مسلمانان گرفتند ،این خبر به پیامبر(ص) رسید و فوراً دستور دادکه لشکر احد خود را برای شرکت در جنگ دیگری آماده کنند، مخصوصاً فرمان داد که مجروحان جنگ احد به صفوف لشکر بپیوندند... و به این ترتیب پیامبر (ص)و ارتش اسلام در محلی به نام حمرا الاسد که از آنجا به مدینه هشت میل فاصله بود رسیدند و اردو زدند ...(تفسیر نمونه ج 3ص 201-202-نور الثقلین ،مجمع البیان ،تفسیرالمنار)

3-3- غزوه بئر معونه ؛ آیه 169 آل عمران را مربوط به این غزوه دانسته‌اند .(بحار ج 20ص 147)

3-4-جریان مباهله

سوال 4-آیادر این موضوعی تاریخی ذکر شده که در سوره های دیگر تکرار شده باشد؟

بله.

جریان بدر در سوره انفال آیات5-19، 41، 45، 49، 50 و 67 و بقره آیه 214و توبه آیه25نیز آمده است .

جریان احد در سوره نساء آیه 104 نیز آمده است.

سوال 5-آیا کل سوره به لحاظ سبک و مضون با سوره های مجاور یا غیر مجاور تشابهی دارد؟

بله.

مضامینی که در سوره آل عمران راجع به نصاری می باشد در سوره  مائده نیز وجود دارد(15-22)و با توجه به اینکه این بازه آیات از سوره مائده در ترتیب قرآن بازرگان در سال دهم هجرت تاریخ گذاری شده است و همچنین در ترتیب قرآن اعتماد السلطنه مائده وآل عمران در سال دهم هجرت آمده است را می‌توان شاهدی بر تاریخ گذاری آیات اولیه آل عمران (به لحاظ سبک و مضمون )در سال دهم هجرت قلمداد کرد همچنین مطالبی راجع به مسیح  بن مریم در سوره نساء آیه 147 آمده است که در آن عقیدة نصاری را نسبت به اینکه مسیح به صلیب کشیده و کشته شده را تخطئه می‌کند که می توان سوره نساء را قریب المضمون با این سوره به حساب آورد: فابل ذکر است که این آیه  از سوره نساء در ترتیب بازرگان در دهم هجرت و در ترتیب اعتماد السلطنه در 6 هجرت آمده است.

سوال6- بر حسب میانگین زمان نزول سوره چه زمانی است؟

طبق جدول شماره 6-کتاب تاریخ گذاری دکتر جعفر نکونام- سوره آل عمران در سال 9 هجری نازل شده دلایل و قرائن آن از این قبیل است:در مدینه که 13سال از شروع بعثت گذشته و عده چشمگیری به اسلام روی آورده‌اند و قدرت مسلمانان افزون شده و یک فضای باز در افق گشوده شده است و زمینه برای طرح فروعات فقهی و طرح یک تشکل و نهاد سیاسی در مدینه آماده است، همچنین در این فضا اهدافی مثل مقابله با

تهاجم نظامی دشمن مطرح است: (و اعدّوالهم مااستطعتم من قوة) (انفال 60). در مدینه سخن از مناظره با تشکیل میزگرد با اهل کتاب است که (قل یا اهل الکتاب  تعالوا الی کلمة سواء بیننا و بینکم) (آل عمران /63)سخن از ایجاد روابط حتی خانوادگی با اهل کتاب است (الیوم احلّت لکم الطیبات  و المحصنات من الذین اوتو الکتاب )(مائده /5). این خطابهای امروز در برابردیروز است، امروز مدینه با دیروز مکه، فضای فساد وخفقان مکه(اندر عشیرتک الأقربین )(شعراء/214)آنچنان تغییر نموده که سخن از نا امیدی کفار است (الیوم یأ س الذین کفروا من دینکم)(مائده/3) لذا شناخت دو گونه فضای مکه و مدینه انسان را با خطابهای قرآن بهتر آشنا می کند و مفسر بهتر می تواند به مقاصد اصلی قرآن راه پیدا کند .(پژوهشی در علوم قرآن ،حبیب الله احمدی ،ص 53تا55).اما دلایل ادعای مطرح شده در مورد سال نزول سوره؛

دلیل اول :در روایات اسباب نزول برای  آیه 26 سوره آل عمران (قل اللهم مالک الملک...)آمده است که ابن عباس و انس بن مالک گفتند :زمان فتح مکه ،پیامبر به امتش ملک فارس و روم را وعده داد،منافقان و یهودیان گفتند هیهات فارس و روم قوی‌تر از آن‌اند که اینها آن را فتح کنند ،آیا مکه و مدینه برای حضرت محمد ص)کافی نیست که در ملک فارس وروم طمع می کند "فأ نزل الله هذه الایه "(تسهیل الوصول الی معرفةاسباب النزول، خالد عبدالرحمن العک، و تفسیر طبری ج 3 ص 148، تفسیر قرطبی ج 4 ص 52 وزاد المسیر فی علم التفسیر ج 1 ص 368).با توجه به اینکه فتح مکه قریب به سال دهم هجری است می‌توان این فقره را قریب به همین زمان تاریخ گذاری کرد . آیات صدر و ذیل این آیه نیز مربوط به احوال اهل کتاب است و این معنا را تأیید می‌کند .

دلیل دوم :در مورد آیه 31و59و61 و65 این سوره، روایات اسباب نزولی  آمده است که همگی به دنبال گفتگوها و اختلافاتی بین پیامبر یا دیگر مسلمانان با نصاری می باشد (تفسیر طبری ج 3 ص 155،تفسیر قر طبی ج 4 ص 103،سیوطی ص 52و51وتفسیر ابن کثیر ج 1 ص 368)در حالی که نصاری دور از یثرب بودند و جز در سالهای اخیر با پیامبر (ص)برخورد نداشتند و به ندرت با او صحبت می کردند(تاریخ قرآن، تئودور نولدکه .مترجم جورج تامر ،ص152و153) بنابراین نمی تواند این واحد نزول را مربوط به سال‌های ابتدایی هجرت دانست کما اینکه عبدالله محمود شحاته می‌گوید: این سوره ازسوره هایی نیست که در اوایل دوره مدنی نازل شده باشد بلکه بعد از دوره ای طولانی  از حیات مسلمین نازل شد که با پیروزی ها و شکستهایی در غزوات متعدد روبرو شده‌اند.

_(اشاره به جنگ بدر با فعل "لقد کان"و تصریح به جنگ احد با "و لقد نصرکم الله ببدر" حاکی از وقوع این وقایع در گذشته دور می‌باشد. لذا تاریخ گذاری این سوره به سالهای ابتدایی هجرت به صرف ذکر وقایع آن دوره، نوعی شتابزدگی در قضاوت محسوب می‌شود )

(این مطلب ناظر به خدشه به یکی از اصول تاریخ گذاری در کتاب جناب استاد می‌باشد و آن این است که تصریح به رخداد زمانمند در آیات تاریخ نزول سوره را مشخص می‌کند مثل جنگ بدر در سورة آل عمران)

و به صورت واضح با اهل کتاب ازیهود و نصاری اختلاط پیدا کردند و بین ایشان احتجاجات ومناقشات  در اصل دعوت محمد (ص)و فروعش صورت گرفته است.

ودر آن غزوات بدر واحد و حمراء الاسد و بدرالأخیره(که در شعبان سال چهار  هجرت رخ داد) ذکر شده است و سوره آل عمران بعد از انفال نازل شد که سوره انفال متکفل سخن درباره جنگ بدر می‌باشد و بعد از انفال  سوره احزاب نازل شد که در سال پنجم بود و در نیمه دوم  دوره  مدنی نازل شد.(اهداف کل سوره و مقاصد ها فی القرآن الکریم ،عبدالله محمود شحاته ص22 و فنون الأفنان فی عجائب علوم القران ابن الجوزی ص168).

دلیل سوم: مسأله اتخاذ کافرین (که برخی مراد از آن را اهل کتاب دانسته اند(اهداف کل سوره و مقاصد ها فی القران الکریم عبدالله محمود شحاته، ص 22) و همچنین آیه 64 این سوره (یا اهل الکتاب لم تکفرون بایات الله وانتم تشهدون ) مؤید این معناست )به عنوان ولی وسرپرست جویی از بیگانگان در آیات 257 بقره (10 هجرت)، 89 نساء (8 هجرت)، 139 و 144. نساء(10هجرت)، 51 مائده (10هجرت) آمده است که می‌توان به عنوان معضلی که درسالهای اخیر پس از هجرت به مدینه رخ داد از آن یاد کرد . ممکن است در نقض این مطلب گفته شود که آیات 41 عنکبوت و19 جاثیه که سوره مکی هستند نیز به همین مساله اشاره دارد اما به نظر می‌رسد که دسته اخیر از آیات ناظر به مشرکان است و نه اهل کتاب.

دلیل چهارم (و مهمترین دلیل): حادثه مبا هله می‌باشد که رویداد متواتری است و به مناسبتهایی در کتابهای تفسیر  ،تاریخ و حدیث بطور مشروح وارد شده است (شواهد التنزیل ،حاکم حسکانی ،ج 1،ص 155،همچنین مسلم در" مسند " و ترمذی در «در سنن» حدیث را با طول و تفضیل ذکر کرده اند ) لذا برخی که سوره آل عمران را در سال سوم هجرت تاریخ گذاری کرده‌اند قطعاً نمی‌توانند قائل به وقوع مباهله در آن سال باشند

چون که ولادت امام حسن (ع) (به عنوان یکی از افرادی که در مباهله حضور داشت) در سال سوم هجری بوده است .خلاصه داستان مباهله این است که پیامبر به موازات مکاتبه با سران جهان، نامه ای به اسقف نجران "ابو حارثه "نوشت و در آن نامه ساکنان نجران را به آئین اسلام دعوت کرد وقتی نامه به دست ابو حارثه رسید با گروهی مذاکره کرد، سر انجام شورا نظر داد که هیئتی به عنوان هیئت نمایندگی نجران به مدینه بروند تا از نزدیک با پیا مبر تماس بگیرند هیئت نمایندگی وارد مدینه شد و پس از بحث ها و مذاکره های فروان پیامبر(ص) به فرمان الهی به آنها پیشنهاد مباهله داد به این صورت که همگی در صحرا به دعاو نیایش بپردازند و هر کدام جبهه مخالف رابه داد نفرین بگیرد و نابودی مخالف را  بخواهد. آنان پیشنهاد پیامبر(ص) را پذیرفتند ولی روز مباهله سران نجران (عاقل و سید (شواهدالتنزیل، حاکم حسکانی ،ج 1 ص 155) برخی نیز عاقب و طیب ذکر کرده اند (دلائل النبوة، ابو نعیم  اصفهانی ،ج 1-2 )) با مشاهده وضع معنوی پیامبر (ص) که فقط 4نفر از عزیزترین افرا د نزد خود را به میدان مباهله آورده بود –از انجام مباهله صرف نظر کرده مسیحیان نجران با پرداخت جزیه مختصری زیر پرچم اسلام به آیین خود بمانند. این خلاصه حادثه نجران است که  هیچ مفسر و مورخی نمی تواند اصل آن رابه گونه ای که نگارش یافت انکار کند. اکنون باید این حادثه تاریخی  در چه سال و ماه و روزی افتاهه است؟

سال مباهله از نظر مشهور: در این مورد مؤلف «مکاتب الرسول» می‌گوید: اختلافی در میان مورخان نیست که کتاب صلح نامه که پیامبر برای مردم نجران نو شته است در سال دهم بوده است.

طبعاً سال مباهله نیز همان خواهد بود زیرا صلح نامه پس از امتناع هیأت نمایندگی نجران از مباهله نگارش یافته است. صورت صلح نامه پیامبر نیز ،در کتابهای متعددی وارد شده است که می‌توان به مدارک یاد شده در ذیل مراجعه کرد: (تاریخ یعقوبی ج 2/65،در المنثور ج 2/38) اما در ذیل صلحنامه که پیامبر به اسقف نجران نوشته است چنین آمده: «و ان ابیتم فالجزیه»، لفظ «جزیه» در قرآن در سوره توبه وارد شده است و ظاهر این است که پیامبر به پیروی ازآن این جمله را در نامه خود وارد کرده است و سوره توبه کمی قبل از جنگ تبوک فرود آمده است و جنگ تبوک پس از ماه رجب از سال نهم رخ داده است، بنا بر این بعید است که رسول گرامی نامه ای به مردم نجران بنو یسد و آنان پاسخ آن را یک سال و نیم با اعزام هیئتی بدهند. این واقعه تاریخی حاکی از آن است که این جریان در سال دهم از هجرت انجام نگرفته است  (به نقل از نرم افزار "بشیر"که مربوط به تاریخ اسلام می‌باشد).

سیره نوسیان به اتفاق می‌گویند :پیامبر اسلام (ص)حضرت علی (ع)را برای داوری و آموزش احکام به سرزمین یمن اعزام کرد، حضرت علی (ع) مدتی در آنجا برای انجام وظایف اقامت گزید .وقتی آگاه شد که پیامبر برای ادای مناسک حج رهسپار مکه شده است او نیز در رأس گروهی عازم مکه شد و به حضور پیامبر رسید و هزار دست پارچه ای که از مردم "نجران "(به عنوان جزیه )دریافت کرده بود تحویل پیامبر داد(سیره ابن هشام 2/602و603وارشاد مفید 89)این بخش تاریخی می‌رساند که جریان مباهله و نگارش صلح نامه به طور قطع مربوط به سال دهم هجری نبود ه است. زیرا مردم نجران در آن صلح‌نامه تعهد کرده بودند که در هرسال،دو هزار دست لباس(البته به صورت پارچه و ندوخته) در اختیار رسول گرامی بگذارند، یک هزار از آن رادر ماه رجب و بقیه را در ماه صفر بپردازند (طبقات ابن سعد 1/358،ارشاد مفید 87)

هر گاه مسلم بگیریم که صلح نامه در ماه ذی الحجه نگارش یافته است ناچار باید بگوییم که مقصود از آن سالها ی قبل از دهم بوده است. خلا صه با توجه به این بخش تاریخی باید یکی از دو نظر یاد شده در ذیل را برگزید :

الف)اگر ماه و روز نگارش صلح نامه را در ماه ذی الحجه مسلم بگیریم باید بگوییم مقصود از آن ماههای قبل از سال دهم هجری بوده باشد .

ب) اگر در ماه و روز نگارش صلح نامه مانند سال آن مردد باشیم در آن صورت می‌توان گفت روز مباهله و همچنین تاریخ نگارش صلح نامه، مربوط به ماه‌های قبل از رجب سال دهم بوده است. تا اینجا روشن شد که سال مباهله نمی تواند تحقیقا سال دهم هجری باشد مگر در این صورت که در ماه و روز نگارش صلح نامه تغییر نظر دهیم اکنون وقت آن رسیده که ماه و روز مباهله را با توجه به رویدادهای دیگر تاریخی تعیین کنیم. مشهور میان علما درباره ماه ه و روز مباهله همان ماه  ذی الحجه و روزهای 24یا25وبه قولی 21و27 همان ماه است اکنون ب‌بینیم این نظر با دیگر حوادث قطعی تاریخ تطبیق می‌کند یا نه؟ بررسی یاد شده در زیر ثابت می‌کند که هرگز جریان مباهله و روز آن نمی توانسته‌ در ماه ذی الحجه از سال دهم انجام گرفته باشد. در اینجا پاسخ یک پرسش باقی است و آن اینکه چگونه مشهور از علما چنین نظریه ای درباره ماه و روز مباهله بر گزیدند ؟پاسخ این است که مرحوم شیخ طوسی به حکم حدیثی که به صورت مسند نقل کرده است این نظریه را برگزیده ولی در سند این روایت افرادی قرار دارند که علما رجال آنها را تو ثیق نکرده اند مانند

   

1-حمد بن احمد بن محزوم: استاد حدیث" تلعکبری "است ولی توفیق نشده است .

2- حسن بن علی العدوی :علامه او را تضعیف کرده .

3-محمد بن صدقه العنبری: شیخ طوسی او را غالی خوانده است. مرحوم سید بن طاووس در کتاب "اقبال"مطالبی مربوط به مباهله را از کتاب ابی الفضل گرفته است . که او هم دو دوره زندگی داشته که در یک دوره قابل اعتماد ودر دوره دیگر غیر قابل اعتماد بوده است .(نرم افزار "بشیر ")

اما چیزی که مسأله تاریخی مباهله را دشوار تر می‌سازد این است که هیئت حاکمه در نجران سه گروه در مقاطع مختلف بسوی پیامبر گسیل داد که صدق رسالت ایشان را بررسی کنند (احود المناظرات محمد مجدی ،ص 80به نقل از المباهله فی الکتاب و السنة). و ایشان یکبار قبل از هجرت به مکه و دو بار بعد از هجرت به مدینه آمدند (همان).

 به این ترتیب می‌توان احتمال دادآن مباهله ای که آیه به آن نظر دارد در سالهای ابتدای پس از هجرت رخ داده که با روایات ترتیب نزول در مورد سال نزول سوره آل عمران نیز هماهنگی دارد و سخن کسانی که گفته‌اند مباهله در اواخر حیات پیامبر رخ داد ناظر به مباهله دوم باشد

سوال 7- آیا بر حسب روایات ترتیب نزول سوره تاریخ مندی قبل یا بعد از آن وجود دارد؟

بله. سوره انفال قبل از آن (در روایات ترتیب نزول )قرار گرفته که آیات 5-19، 41، 45، 49، 50، 67 در آن اشاره به جنگ احد دارد، اگر چه در سوره نساء آیه 104 که بعد از آل عمران قرار گرفته نیز اشاره به جنگ احد وجود دارد و همین امر دلیل بر این است که صرف وجود رخداد زمانمند در یک سوره نمی‌تواند معیاری صحیح برای تعیین تاریخ گذاری آن سوره باشد چه بسا در یک سوره که سالهای پایان هجرت نازل شده باشد ،اشاراتی به رخدادهای اوایل اسلام موجود باشد، با اغراض مختلفی که می‌توان برای این تذکرات در نظر گرفت از قبیل آگاه ساختن و هشدار دادن مؤمنان به آن وقایع تا عبرت بگیرند و سعی کنند که مانند آن زمان متحد و منسجم و با قدرت عمل کنند.

سوال 8- بستر تاریخی نزول سوره را بیان کنید؟

واحد نزول اول این سوره (آیات 1تا30) را با توجه به مضمون آیات که در آن به محاجّه با اهل کتاب و نهی از اتخاذ کافرین به عنوان اولیا دارد که می‌توا ن زمانی نزدیک به سال 9 هجری تاریخ گذاری کرد در این صورت واحد نزول بعدی (30-161)که صراحت در مضامین قبلی دارد (مثل وجود آیه مباهله با نصاری )را به راحتی می‌توان در اواخر سال 9 هجری تاریخ گذاری کرد و همچنین واحد نزول سوم (161-190)را میتوان زمانی قریب به همان اواخر سال 9 هجری تاریخ گذاری کرد چه اینکه حکایت از  جنگ احد و بئر معونه و ... می‌باشد و الزاماً ما را مجبور به تاریخ‌ گذاری این واحد نزول در قرن 3 نمی‌سازد همانطور که حکایت از وقایع زندگی و جنگهای پیامبران گذشته زمان نزول آن آیات را به قبل از میلاد نمی‌کشانند  واحد نزول چهارم (190-200)نیز حسن ختام می‌باشد .

فهرست منابع:

1_القشبعی ،محمد صالح، المباهلة فی الکتاب  و السنة أو معجزة الحوار ، شرکه المصطفی، 1424ه.

2_ العک، خالد عبدالرحمن، تسهیل الوصول الی معرفة اسباب النزول، دارالمعرفة، الطبعة الاولی، بیروت، لبنان، 1419ه‍، 1998 م.

3_ آیتی ،ابراهیم ،تاریخ پیامبر اسلام (ص)، تلخیص جعفر شریعتمداری ،انتشارات سمت،پاییز 1378.

4-نکو نام ،جعفر، درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، نشر هستی‌نما ،چاپ اول ،پاییز 1380،تهران.

5- احمدی ،حبیب الله،پژوهشی در علوم قرآن ،انتشارات اسلامی،1376،قم

6-تفسیر طبری ج 3-قر طبی ج 4-ابن کثیر ج 1.

7- تئودور نولدکه، تاریخ قرآن، مترجم: جورج تامر (کو نراد ،ادناور)

8- محمود شحاته ،عبد الله ،اهداف کل سوره و مقاصد ها فی القرآن الکریم ،الهیئه المصریه العامه الکتاب ، 1976م، مصر.

9- حاکم حسکانی ،شواهد التنزیل ،تحقیق محمد باقر محمودی ،احیاء الثاقة الاسلامیة،1411.

10- شرّاب، محمد حسن ،المدینة النبویة فجر الاسلام و العصر الراشدی، ج 1، دارالقلم؛ دمشق و دارالسلامیة، بیروت.

11-اصفهانی، ابو نعیم، دایل النبوة، ج 2-1، دار النفائس، 1406.

12- نرم افزار «بشیر».

13- مجدی، محمد، اجود المناظرات.

14- عاملی ،جعفر مرتضی،الصحیح من سیرة النبی الأ عظم،جلد 3، نشر مؤلف، 1403، قم.

15- محمدی،رمضان و دیگران ،پژوهشی در سیره نبوی (مجموعه مقالات )،امیر کبیر، 1382_تهران.

16-زاد المسیر فی علم التفسیر ،ج 1.

17-تفاسیر نور الثقلین ،مجمع البیان ،المنار ،المیزان ،نمونه .

18- یوسفی غروی ،محمد هادی ،تاریخ تحقیقی اسلام، مترجم حسین علی عربی، ج 4،موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، چاپ اول ،زمستان 1382.

19- فارسی ،جلال الدین، پیامبری و جهاد ،مو سسه انجام کتاب ،چاپ دوم ،تابستان 1363.

20-ابراهیم ور کیانی ،محمد،تاریخ اسلام از بعثت نبوی تا حکو مت علوی ،دفتر نشر معارف،چاپ اول ،تابستان 1382.

21- عاملی، جعفر مرتضی،سیرت جاودانه (ترجمه و تلخیص  کتاب الصحیح من سیرةالنبی الاعظم ،ترجمه دکتر محمد سپهری، ج 2، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ،چاپ اول 1384،تهران .

22- بنت الشاطی، عائشه، با پیامبر، ترجمه دکتر سید محمد راد منش.