تاریخ گذاری سوره آل عمران
الهیات ومعارف اسلامی
گرایش علوم قرآن و حدیث
تاریخ گذاری سوره آل عمران
استاد:
جناب دکتر آقای دکترنکو نام
دانشجویان:
اکرم ده پهلوان و نیره حمیدی فرد
درس علوم قرآنی (3)
کارشناسی ارشد
زمستان 86
مقدمه
یکی از مباحث مورد توجه دربحث تاریخ قرآن، تاریخ گذاری سوره های آن-به معنی تعیین تاریخ نزول هر سوره-است که دستیابی به آن ما را تا حد زیادی به اهداف سوره‌های آن نزدیک می کند.از جمله سوره های قرآن،سوره آل عمران است که تاریخ گذاری آن هدف مورد نظر ما(خانم ده پهلوان و حمیدی فرد در این تحقیق است .
سوره آل عمران از جمله سوره های است که اشاره به رخدادهای زمانمند با فاصله زمانی طولانی دارد. با پذیرش این اصل که واحدهای نزول یک سوره نمی تواند فاصله زمانی زیادی از هم داشته باشد ،لذا تعیین تاریخ نزول این سوره با مشکل مواجه می شود تا آنجا که آیاتی که اشاره به جنگ بدر واحد و حمراء الاسد دارند مربوط به قرنهای 2 و 3 می‌باشند و آیاتی که ناظر به واقعه مباهله اند نشان می دهد ان حادثه در سال 9یا10 هجری به وقوع پیوسته، لذا باید آن واحد نزول را درآن زمان یا قریب به آن تاریخ گذاری کرد،در این مختصر سعی بر آن بوده که ضمن پاسخگویی به سوالات مطرح شده راه حلی در این زمینه ارائه شود.
وجه تسمیه سوره: تسمیه آل عمران از مشهور ترین اسمای آن است و مراد از عمران ،پدر مریم (مادر عیسی(ع)) است . اسمای دیگری هم دارد مثل «الطیبة»، «الزهراء» (به این دلیل که از آنچه بر اهل نجران ملتبس شده بود پرده بر می دارد."امان"(برای آنکه هر کس بر آن تمسک کند از اشنباه در امان می‌ماند)."مجادله"(برای آن که بیش از80 آیه آن در باب مجادله با اهل نجران است )
سوال 1-آیا سوره نزول معنی دارد یا تدریجی؛در صورت تدریجی بودن چند واحد نزول دارد؟
سوال 1-آیا سوره نزول دفعی دارد یا تدریجی:در صورت تدریجی بودن چند واحد نزول دارد؟
سوره تدریجی النزول است و مشتمل بر 4 واحد نزول می باشد؛30-1، 161-30، 90-161، 200-190 با این توضیح که آیات ابتدای سوره حول مضامین خدا شناسی می‌باشد که از طریق کتب آسمانی به مردم ابلاغ شده و به تبع آن استطراداً بحپ از مو منین به کتاب خدا و کافران مطرح می‌شود تا آنجا که در آیه 12 (قد کان لکم آیه فی...)از یک میدان قتال میان کافران و مومنان سخن می رود که بنا بر روایاتی اسباب نزول اشاره به جنگ بدر دارد (تسهیل الوصول الی معرفة اسباب النزول، خالد عبد الرحمن العک،ص 67-اسباب النزول نیشابوری ص 81-زاد المسیر ج 1ص 356) تا آیه 30 مضمون تامی را افاده می کند و بعد از آن شرو ع به ذکر سرنوشت انبیای سلف می کند که جریان مریم و عیسی و زکریا(علیهم السلام) را در پی دارد، بنابراین می توان 30 آیه نخست را با توجه به انفصال لفظی و محتوایی از مابقی سوره یک واحد نزول جدا گانه به حساب آورد، در ادامه با آغاز سیر نبوت پیامبران چون آدم و آل ابراهیم و آل عمران روند آیات به سمت و سوی حضرت مریم و مسیح (ع)پیش رفته و به تدریج متعرض اهل کتاب می شود .
در ادامه بین آیات ارتباط محتوایی همچنان بر قرار است تا آیه 161(و ما کان لنبی ان یَغُلَّ...)که ظاهراً انقطاع لفظی پیش می آید ،چرا که و او در این جا و او استیناف است! از آیه 161تا190 هم ارتباط وجود دارد اما در آیه 190دوباره انقطاع لفظی پیش می آید گر چه از این آیه تا آیه200 نتیجه گیری از بیان حال مؤمنین ،مشرکین و اهل کتاب است.
سوال 2- آیا سوره مورد نظر مکی است یا مدنی؟
اکثر مفسران بر مدنی بودن همه آیات آن اتفاق نظر دارند و در موردتعداد آیات آن: آن را دارای 200آیه و بعضی یکی کمتر می‌دانند. (طبرسی در مجمع و نقل اجماع المفسرین علی ذلک و کذلک ذکر آخرون کالمجدد فی فتح البیان ج2 ص 72- المجاهلة فی الکتاب و السنة أو معجزه الحوار ،محمد صالح القشبعی ،ص7)
سوال 3- آیا اشاره یا تصریح به رخداد زمانمند در سوره وجود دارد؟
بله.
تصریع به رخداد زمانمند در آیه(و لقد نصر کم الله ببدر و انتم اذله ....) 123 آل عمران تصریح به واقعه جنگ بدر شده است. اما اشاره به رخداد زمانمند در این سوره بسیار است از جمله 3-1- اشاره به غزوه احد آیات 122،121 ،128و152و171آل عمران. واقدی گوید :از ابوالمسور بن مخرمه نقل کردند که به عبدالرحمن بن عون گفته است درباره جنگ احد برای ما روایت کن، عبدالرحمن در پاسخ گفته است: ای برادرزاده از آیه120 آل عمران به بعد را بخوان چنان خواهد بود که گویی همراه ما بوده‌ای (مغازی،واقدی،ترجمه فارسی ج 1،ص230)برخی گفته اند حق تعالی 60آیه از آل عمران را در احوال غزوه احد فرستاد(سیرت رسول الله ج 2ص 694)
3-2-غزوه حمراء الاسد (والذین استجابو لله و الرسول من بعد ما اصابهم القرح...)آیات 172و173و174 آل عمران در پایان جنگ احد ،لشکر فاتح ابوسفیان بعد از پیروزی به سرعت راه مکه را در پیش گرفتند، هنگامی که به سرزمین «روحاء» رسیدند از کار خود سخت پشیمان شدند و تصمیم با مراجعهت به مدینه و نابود کردن باقیمانده مسلمانان گرفتند ،این خبر به پیامبر(ص) رسید و فوراً دستور دادکه لشکر احد خود را برای شرکت در جنگ دیگری آماده کنند، مخصوصاً فرمان داد که مجروحان جنگ احد به صفوف لشکر بپیوندند... و به این ترتیب پیامبر (ص)و ارتش اسلام در محلی به نام حمرا الاسد که از آنجا به مدینه هشت میل فاصله بود رسیدند و اردو زدند ...(تفسیر نمونه ج 3ص 201-202-نور الثقلین ،مجمع البیان ،تفسیرالمنار)
3-3- غزوه بئر معونه ؛ آیه 169 آل عمران را مربوط به این غزوه دانسته‌اند .(بحار ج 20ص 147)
3-4-جریان مباهله
سوال 4-آیادر این موضوعی تاریخی ذکر شده که در سوره های دیگر تکرار شده باشد؟
بله.
جریان بدر در سوره انفال آیات5-19، 41، 45، 49، 50 و 67 و بقره آیه 214و توبه آیه25نیز آمده است .
جریان احد در سوره نساء آیه 104 نیز آمده است.
سوال 5-آیا کل سوره به لحاظ سبک و مضون با سوره های مجاور یا غیر مجاور تشابهی دارد؟
بله.
مضامینی که در سوره آل عمران راجع به نصاری می باشد در سوره مائده نیز وجود دارد(15-22)و با توجه به اینکه این بازه آیات از سوره مائده در ترتیب قرآن بازرگان در سال دهم هجرت تاریخ گذاری شده است و همچنین در ترتیب قرآن اعتماد السلطنه مائده وآل عمران در سال دهم هجرت آمده است را می‌توان شاهدی بر تاریخ گذاری آیات اولیه آل عمران (به لحاظ سبک و مضمون )در سال دهم هجرت قلمداد کرد همچنین مطالبی راجع به مسیح بن مریم در سوره نساء آیه 147 آمده است که در آن عقیدة نصاری را نسبت به اینکه مسیح به صلیب کشیده و کشته شده را تخطئه می‌کند که می توان سوره نساء را قریب المضمون با این سوره به حساب آورد: فابل ذکر است که این آیه از سوره نساء در ترتیب بازرگان در دهم هجرت و در ترتیب اعتماد السلطنه در 6 هجرت آمده است.
سوال6- بر حسب میانگین زمان نزول سوره چه زمانی است؟